1. Kumin oban le tai petat tepun ngan Impan, Kelabit, Kayan, Penan ngan Kajang.
2. Udip Kenyah Jamuk sena-a'.
3. Tai Junan ngkin 16 osa Kenyah Madang ka' Lg. Badeng.
4. Undang2 Badeng Kakus 1988
5. Undang2 Badeng Lg. geng 1988
6. Adet Bungan.
Jumaat, November 07, 2008
Kanjet Asen Kenyah Badeng
Kanjet Asal Kenyah Badeng
Kanjet jane ca main puun ilu Kenyah ngan ilu Badeng. Nta dau de’ Lata’ ngetisen kumin oban tading tai le Kenyah kanjet. Nak pe meka, kanjet jane ca tradisi ilu Kenyah cen udip tepun oko le sena-a’ awang diman. Sokat le koma dau, kanjet lepa tenoyan cen dalau le pemung tepun ngan Impan, Kayan ngan lepo’ Murut, Kelabit ngan Kenyah de’ ca. Ilu meki dau oban mung se’ gaya’ kala-kala le kanjet lebih korang kua’. Juko’ tepun le nta ngetisen dau kidi.
Kanjet Lasan ia ne ca main man le oyan ca kebangen me ilu lepo’ ngan nageh semangat lepo’ le. Cen kanjet pe ilu lepo’ ne un tai pebeka tawai ngan bawa’ teka’ mudip. Du kanjet sena-a’ un pekenaen le se’ kala-kala re ti e. Dalau re kanjet, ida pelua’ kise’ peniga osa, pengakang re, beretit osa ngan pengenjam re ngala kua’ ngan sampe’ kanjet dalau ja. Juko’ ngelayan du kanjet sena-a’, ja ne buka du kado’ kise’ kuma’ ngan buka un ramei dalem lepo’. Tego’ ramei lepo’ de’ ngkin du kanjet sena-a’ jane boka du ngelunau, mamat, ngalang ngan ramei o-o ajau ngan de’ ca la-a. Boka sakai nai nanta’ lepo’ ca du ngkin ida kanjet bada’ kise’ bangen tawai du pegita ngan re.
Buka un kanjet, mung du tai nuyen. Dalau cen udip lepo’ bio’ le ka’ Long Jamuk sena-a’, ti tawek man du nepai du ngeramei kanjet. Kelonan mukun, leto tinen, laki tamen, da’ manai, keri’it leto ngan anak dumit tai mung naet du kanjet. Ngelayan du kanjet, nga’u. Nutung lisan kedema du kancet. Dalau du pekena nai du mung abe’, nekopa ne da’ uban ading nai tai ka’ lasan kanjet te. De’ manai ngan keri’it leto ne de’ tai nekopa keja. Mentung re nekupa, belian ne ida mung. Un anak de’ paren, ida te’ tena ngan un ca mateng ngkin ida belian. Un ngalai ida belian ja ne liling Oyau Along ngan belian de’ ca. Un udip oo tai le tisen alo’ re, belian ikan kena’ pukat pe ida ti ngan ne.
Lepa du nekopa, ja ne du nading kanjet. Un se’ gaya’ de’ kanjet, de’ lata’ tai kanjet ading, oja du de’ ca. Un pe palai mateng tai menat du kanjet boka nta ne se’ un du ke tai. Un pe te’ palai, de’ tai menat du kanjet di de’ oyan keti eh e’ ketai kanjet ading ngan lepa ja oja. Udip dalau du nta ngelan Kristen sena-a’, patu borak ngan jakan pe du me mung de’ ke tai kanjet. Un aeng du kanjet, un pe kelup leto tai main datun julut. Leto de’ tai kanjet di baya’ ngadan oma’ re. Ti icuk, jatung otang ngan ti sampe’du me ida de’ tai datun julut. Boka du ramei bio’, singket oma’ te tai peketun datun julut. Boka kado’ uban keri’it leto cen ca’ oma’, senteng pe ida oyan dua kelup ngan dado’ liko re tai main datun julut. Boka keriit leto oban keriut neng ca oma’, leto tinen pe ida nepai kesukung ida.
Un de’ mateng tai menat du kanjet, mencam belian pe ida. Boka re koma dau “menat sapai bala, menat sapai bala”, se’ tai re menat de’ sapai bala ngan pegelam kanjet kia neja. Nta re oban menat da’ manai ngan keri’it leto tua’, de’ mukun, laki tamen ngan leto tinen pe ida menat. Dalau tai kanjet ne ca usa bada’ kise’ pengebarek ngan peniga e. Gelam de’ du nak me de’ tai kanjet, tapung sek, sua puk, tabit, besunung ngan kelempit. Naem pe palai kanjet man nyatap. Gelam kanjet leto la-a tapung sek, kirip ngan ta-a. Un leto de’ tai datun julut un pe ida sapai kilep, kirip temenggang, tapung sek, tapung da-a, ta-a berkan, leko’ solau,belaung bitok ngan de’ ca.
Kanjet jane ca main puun ilu Kenyah ngan ilu Badeng. Nta dau de’ Lata’ ngetisen kumin oban tading tai le Kenyah kanjet. Nak pe meka, kanjet jane ca tradisi ilu Kenyah cen udip tepun oko le sena-a’ awang diman. Sokat le koma dau, kanjet lepa tenoyan cen dalau le pemung tepun ngan Impan, Kayan ngan lepo’ Murut, Kelabit ngan Kenyah de’ ca. Ilu meki dau oban mung se’ gaya’ kala-kala le kanjet lebih korang kua’. Juko’ tepun le nta ngetisen dau kidi.
Kanjet Lasan ia ne ca main man le oyan ca kebangen me ilu lepo’ ngan nageh semangat lepo’ le. Cen kanjet pe ilu lepo’ ne un tai pebeka tawai ngan bawa’ teka’ mudip. Du kanjet sena-a’ un pekenaen le se’ kala-kala re ti e. Dalau re kanjet, ida pelua’ kise’ peniga osa, pengakang re, beretit osa ngan pengenjam re ngala kua’ ngan sampe’ kanjet dalau ja. Juko’ ngelayan du kanjet sena-a’, ja ne buka du kado’ kise’ kuma’ ngan buka un ramei dalem lepo’. Tego’ ramei lepo’ de’ ngkin du kanjet sena-a’ jane boka du ngelunau, mamat, ngalang ngan ramei o-o ajau ngan de’ ca la-a. Boka sakai nai nanta’ lepo’ ca du ngkin ida kanjet bada’ kise’ bangen tawai du pegita ngan re.
Buka un kanjet, mung du tai nuyen. Dalau cen udip lepo’ bio’ le ka’ Long Jamuk sena-a’, ti tawek man du nepai du ngeramei kanjet. Kelonan mukun, leto tinen, laki tamen, da’ manai, keri’it leto ngan anak dumit tai mung naet du kanjet. Ngelayan du kanjet, nga’u. Nutung lisan kedema du kancet. Dalau du pekena nai du mung abe’, nekopa ne da’ uban ading nai tai ka’ lasan kanjet te. De’ manai ngan keri’it leto ne de’ tai nekopa keja. Mentung re nekupa, belian ne ida mung. Un anak de’ paren, ida te’ tena ngan un ca mateng ngkin ida belian. Un ngalai ida belian ja ne liling Oyau Along ngan belian de’ ca. Un udip oo tai le tisen alo’ re, belian ikan kena’ pukat pe ida ti ngan ne.
Lepa du nekopa, ja ne du nading kanjet. Un se’ gaya’ de’ kanjet, de’ lata’ tai kanjet ading, oja du de’ ca. Un pe palai mateng tai menat du kanjet boka nta ne se’ un du ke tai. Un pe te’ palai, de’ tai menat du kanjet di de’ oyan keti eh e’ ketai kanjet ading ngan lepa ja oja. Udip dalau du nta ngelan Kristen sena-a’, patu borak ngan jakan pe du me mung de’ ke tai kanjet. Un aeng du kanjet, un pe kelup leto tai main datun julut. Leto de’ tai kanjet di baya’ ngadan oma’ re. Ti icuk, jatung otang ngan ti sampe’du me ida de’ tai datun julut. Boka du ramei bio’, singket oma’ te tai peketun datun julut. Boka kado’ uban keri’it leto cen ca’ oma’, senteng pe ida oyan dua kelup ngan dado’ liko re tai main datun julut. Boka keriit leto oban keriut neng ca oma’, leto tinen pe ida nepai kesukung ida.
Un de’ mateng tai menat du kanjet, mencam belian pe ida. Boka re koma dau “menat sapai bala, menat sapai bala”, se’ tai re menat de’ sapai bala ngan pegelam kanjet kia neja. Nta re oban menat da’ manai ngan keri’it leto tua’, de’ mukun, laki tamen ngan leto tinen pe ida menat. Dalau tai kanjet ne ca usa bada’ kise’ pengebarek ngan peniga e. Gelam de’ du nak me de’ tai kanjet, tapung sek, sua puk, tabit, besunung ngan kelempit. Naem pe palai kanjet man nyatap. Gelam kanjet leto la-a tapung sek, kirip ngan ta-a. Un leto de’ tai datun julut un pe ida sapai kilep, kirip temenggang, tapung sek, tapung da-a, ta-a berkan, leko’ solau,belaung bitok ngan de’ ca.
Isnin, November 03, 2008
Pemuyan Kenyah Badeng Kahwin Sena-a’.
Un kelayan se’ ilu Kenyah Badeng kahwin sena-a’, jane nak tau. Nta le uban kahwin nga-u uko’ baen se’ udip na’ ki ne. Adet ke pemung redo atek ca naen lan mengikut pengelan le neng adet Apau Lagan ngan Bungan. Lebo ale’ se’ du kahwin sena-a’ uban nta re makan du mung. Kadang-kadang beng senganak ngan uma’ re le nai naet redo kahwin.Un dalau udip lepo’ ilu un Paren ka’ Lidung Jelo, Usun Apau sena-a’, ida de’ Paren kahwin memang un pekian dengkep lan ngan ida makan mung lepo’. Un dau de’ lata’ serita bada’ du kahwin, meki se’ pekian, pemuyan kahwin ngan palan-palan de’ kahwin;
Pekian Kahwin
a) Laki
- Pekian laki ja’ ke kahwin ja mengikut se’ penyokat laki ja lo’te. Un sapai talun, abet ngan un sua baing tua’.
- Boka laki ja Paren, ida un tapung se’, abet talun, besunung, tabit koleh, belat ngan seleng.
b) Leto
- Leto un sapai talun, ta-a talun, un oleng ino’ ngan ba’ ca belanyat kayan. Boka leto ja Paren, ia un pe pekian dengkep uko’ baan sapai talun, oleng ino’ ute’(Oleng maen), ta-a talun ngan ba’ ca belanyat kayan.
Pemuyan Kahwin
a) Buka nempam ne du ke kahwin redo, alem ji ne ida mana ngan sedia belanja redo ke kahwin. Oyan adut, selukung, mi’uk ma’ ngan matai buin/iyap.
b) Kena re ke kahwin empam ja, laki je’ ke kahwin ja nekena tai aung telu re lonang kayu ke puun can ke’ bolan pet. Mung pemanak ngan senganak de’ ke kahwin da adung ke’ oseh, ke’ dapun ngan un pe palai mengau telu lonang kayu je’ ke’ bolan pet ja.
c) Tai du ngkin redo ngadet ke pemung redo. Laki petem un sua ngan leto ja ba’ belanyat kayan dalau tai du ngkin redo ala’ kayu je’ ke’ puun can ja. Je’ laki te’ tena ngan je’ leto te’ mure’.
d) Dalau tai redo abe’ ke’ puun can, ja ja’ laki meta ca lonang kayu da ngan ala’ ca lonang kayu ja ngan nak e ke’ dalem belanyat kayan je’ leto.
e) Tai redo keliko ule’ ngkin kayu ja ule’ ke’ amin te. Un pe oban du aung ba-a neng ca daya ke’ dapun te. Ku-un redo aung kayu ja ka’ pa-a ngan ala’ te’ ca boteh baa ngan oman.
f) Tai pe redo keliko ala’ kayu ja la-a ngan oman te’ ca boteh ba-a ke dapun re pa telu liwai diwek. Lepa redo ngadet ala’ kayu ngan oman boteh ba-a ja ne ida makan du.
g) Oman ke’ useh ngan ke’ amin du boka du kado’. Un tepe boka de’ Paren kahwin ke’ amin ngan ke’ useh te ida makan du. Bersanding adung ke’ dempau tawek redo peto ke’ useh ngan kancet pe lepo’ke’ oseh bio’ dalau ja. Nta du ramei ngau oban ntaun kedema re ke ramei.
Palan-palan Mading Kahwin sena-a’.
Un tau redo kahwin ngan tau laki ala’ leto ja ngan re kamin, kado’ naen penusa je’ senteng ke cuk redo ke petat. Adet Apau Lagan ngan adet Bungan, kado’ panyie lepo’ ilu sena-a’ oban kado’ ngelan amen amen ja-at. Amen – amen ja-at je’ sokat ke petat ida ja ne ;
1. Bala langit/Du matai/Asu nekuang/Tutung Oma’ /Oleng Betep/Ojan Paeng Tau ngan Leliwa tau kahwin – Se’ re petat tau ja ne ja. Boka re ca’ pemung baen dau re, se’ ca me redo ke matai sakit atau matai tecu neng bolan je’ nai atau oman ja ne keja.
2. Ta’en Tudok tiga – Dalem oman e ala’ leto ja nta sokat ta’en tudok tiga. Mesti e pule’ leto e keja. Un dau re bada’, boka tudok tiga ja ia ta’en beh te’ juma ke’ uma’, ja se’ tanda laki ja ke matai lao uman ja. Un tepe buka te’ beh te’ likut amin, ja se’ je’ leto ke matai lao uman ja.
3. Ta’en Osa’ Silem – Boka redo peto ta’en osa’ silem ngan tudok tiga la-a oman ja, se’ redo petat pe keja.
4. Ngening Toyau pun (Tela’o ngan Bilun) dalau tai je’ laki na-o’ – Se’ redo petat pe keja. Un dalau ja re ngelan adet Apau Lagan du ngan nta sokat matai bilun ngan tela’o dalau ja re. Dalem adet Bungan nta ne ida pakai ji.
Kesimpulan ;
Kelayan Kenyah Badeng pekahwin sena-a’, un kelebo ale’. Boka kelonan je’ ke’ kahwin ja ca kelonan panyen, nta re perlu bada’ me du mung. Ida pemanak ngan senganak de’ ke kahwin da tua’ le ida bada’. Un to-a uma’ re, ia ne je’ ngkin ida ngadet kahwin ida. Un pemuyan re kahwin, kua’ lo’te ngan de’ Paren.Un tepo-o boka kelonan je’ kahwin ja Paren, se’ mung lepo’ du cuk muko’ oma’ ne keja ke naat redo kahwin. Mung laki manai, keriit leto ngan leto tinen tai pepo meca’ padai, ontat ngan mana ke’ amin bio’ ja. Un mung de’ lata’ lepo’ ida ne ngadet pekahwin dedo. Lepa du ngadet pekahwin redo, ke’ amin bio’ te de’ lata’ oman ngan de’ ca oman ke’ oseh ngan dapun.
Cen se’ pemuyan lepo’ ilu kahwin sena-a’, un kelebo ale’ seh. Ida ntaun un petuket (janji)/pekeku ka-ang dedo oban re bergantung pala’ amen. Boka tega kise’ amen dalem oman re kahwin se’ re majan pemung ne ja. Adet pengelan re je’ menentukan ida ke majan pemung. Masa’ pe ida oyan pemuyan kahwin ji senang le meki kise’ oban re malap amen ke petat ida la-a. Dalem pemuyan kahwin kena le ngelan kristen sena-a’, un kado’ de’ petat. Boka le ngimet boka ca laki je’ kahwin ja tai ma-ak ne teka leto e ja dalem oman redo kahwin ngan palo de’ to-a leto ja bada’ ia jaat nupi ke atau ngening tuyau bilun ke, se’ du dayo redo ke petat neja.
Dalem pemuyan Adet le sena-a’ un jaet ale’, oban kado’-kado’ amen ngan malan de’ sukat ngkin ida ke petat ka-ang ida. Nak pe kumin re ke kua’ oba’ ka-ang ida tapi mesti petat pe ida boka jaat amen dalem oman re kahwin.
Pekian Kahwin
a) Laki
- Pekian laki ja’ ke kahwin ja mengikut se’ penyokat laki ja lo’te. Un sapai talun, abet ngan un sua baing tua’.
- Boka laki ja Paren, ida un tapung se’, abet talun, besunung, tabit koleh, belat ngan seleng.
b) Leto
- Leto un sapai talun, ta-a talun, un oleng ino’ ngan ba’ ca belanyat kayan. Boka leto ja Paren, ia un pe pekian dengkep uko’ baan sapai talun, oleng ino’ ute’(Oleng maen), ta-a talun ngan ba’ ca belanyat kayan.
Pemuyan Kahwin
a) Buka nempam ne du ke kahwin redo, alem ji ne ida mana ngan sedia belanja redo ke kahwin. Oyan adut, selukung, mi’uk ma’ ngan matai buin/iyap.
b) Kena re ke kahwin empam ja, laki je’ ke kahwin ja nekena tai aung telu re lonang kayu ke puun can ke’ bolan pet. Mung pemanak ngan senganak de’ ke kahwin da adung ke’ oseh, ke’ dapun ngan un pe palai mengau telu lonang kayu je’ ke’ bolan pet ja.
c) Tai du ngkin redo ngadet ke pemung redo. Laki petem un sua ngan leto ja ba’ belanyat kayan dalau tai du ngkin redo ala’ kayu je’ ke’ puun can ja. Je’ laki te’ tena ngan je’ leto te’ mure’.
d) Dalau tai redo abe’ ke’ puun can, ja ja’ laki meta ca lonang kayu da ngan ala’ ca lonang kayu ja ngan nak e ke’ dalem belanyat kayan je’ leto.
e) Tai redo keliko ule’ ngkin kayu ja ule’ ke’ amin te. Un pe oban du aung ba-a neng ca daya ke’ dapun te. Ku-un redo aung kayu ja ka’ pa-a ngan ala’ te’ ca boteh baa ngan oman.
f) Tai pe redo keliko ala’ kayu ja la-a ngan oman te’ ca boteh ba-a ke dapun re pa telu liwai diwek. Lepa redo ngadet ala’ kayu ngan oman boteh ba-a ja ne ida makan du.
g) Oman ke’ useh ngan ke’ amin du boka du kado’. Un tepe boka de’ Paren kahwin ke’ amin ngan ke’ useh te ida makan du. Bersanding adung ke’ dempau tawek redo peto ke’ useh ngan kancet pe lepo’ke’ oseh bio’ dalau ja. Nta du ramei ngau oban ntaun kedema re ke ramei.
Palan-palan Mading Kahwin sena-a’.
Un tau redo kahwin ngan tau laki ala’ leto ja ngan re kamin, kado’ naen penusa je’ senteng ke cuk redo ke petat. Adet Apau Lagan ngan adet Bungan, kado’ panyie lepo’ ilu sena-a’ oban kado’ ngelan amen amen ja-at. Amen – amen ja-at je’ sokat ke petat ida ja ne ;
1. Bala langit/Du matai/Asu nekuang/Tutung Oma’ /Oleng Betep/Ojan Paeng Tau ngan Leliwa tau kahwin – Se’ re petat tau ja ne ja. Boka re ca’ pemung baen dau re, se’ ca me redo ke matai sakit atau matai tecu neng bolan je’ nai atau oman ja ne keja.
2. Ta’en Tudok tiga – Dalem oman e ala’ leto ja nta sokat ta’en tudok tiga. Mesti e pule’ leto e keja. Un dau re bada’, boka tudok tiga ja ia ta’en beh te’ juma ke’ uma’, ja se’ tanda laki ja ke matai lao uman ja. Un tepe buka te’ beh te’ likut amin, ja se’ je’ leto ke matai lao uman ja.
3. Ta’en Osa’ Silem – Boka redo peto ta’en osa’ silem ngan tudok tiga la-a oman ja, se’ redo petat pe keja.
4. Ngening Toyau pun (Tela’o ngan Bilun) dalau tai je’ laki na-o’ – Se’ redo petat pe keja. Un dalau ja re ngelan adet Apau Lagan du ngan nta sokat matai bilun ngan tela’o dalau ja re. Dalem adet Bungan nta ne ida pakai ji.
Kesimpulan ;
Kelayan Kenyah Badeng pekahwin sena-a’, un kelebo ale’. Boka kelonan je’ ke’ kahwin ja ca kelonan panyen, nta re perlu bada’ me du mung. Ida pemanak ngan senganak de’ ke kahwin da tua’ le ida bada’. Un to-a uma’ re, ia ne je’ ngkin ida ngadet kahwin ida. Un pemuyan re kahwin, kua’ lo’te ngan de’ Paren.Un tepo-o boka kelonan je’ kahwin ja Paren, se’ mung lepo’ du cuk muko’ oma’ ne keja ke naat redo kahwin. Mung laki manai, keriit leto ngan leto tinen tai pepo meca’ padai, ontat ngan mana ke’ amin bio’ ja. Un mung de’ lata’ lepo’ ida ne ngadet pekahwin dedo. Lepa du ngadet pekahwin redo, ke’ amin bio’ te de’ lata’ oman ngan de’ ca oman ke’ oseh ngan dapun.
Cen se’ pemuyan lepo’ ilu kahwin sena-a’, un kelebo ale’ seh. Ida ntaun un petuket (janji)/pekeku ka-ang dedo oban re bergantung pala’ amen. Boka tega kise’ amen dalem oman re kahwin se’ re majan pemung ne ja. Adet pengelan re je’ menentukan ida ke majan pemung. Masa’ pe ida oyan pemuyan kahwin ji senang le meki kise’ oban re malap amen ke petat ida la-a. Dalem pemuyan kahwin kena le ngelan kristen sena-a’, un kado’ de’ petat. Boka le ngimet boka ca laki je’ kahwin ja tai ma-ak ne teka leto e ja dalem oman redo kahwin ngan palo de’ to-a leto ja bada’ ia jaat nupi ke atau ngening tuyau bilun ke, se’ du dayo redo ke petat neja.
Dalem pemuyan Adet le sena-a’ un jaet ale’, oban kado’-kado’ amen ngan malan de’ sukat ngkin ida ke petat ka-ang ida. Nak pe kumin re ke kua’ oba’ ka-ang ida tapi mesti petat pe ida boka jaat amen dalem oman re kahwin.
Langgan:
Catatan (Atom)