Tradisi Kenyah Badeng mudip jane pekuma’. Dalem ca uma’ un kado’ lubang amin. Singket uma’ te un toa uma’ atau ja’ du na’ ketua uma’ udip baya’ ne. Dalem ca uma’, ngelayan e ida da’ uban tai petebulung ka, ida da’ un pesenganak cen tepun atau pesenganak cen uban tai ngiban leto ngan laki. Tapi bukan e lemuto meka. Un pe uma’ da’ baen-baen uban tai palai tebulung ne pe. Kelunan dalem ca uma’, ida un petapi tawai neng aeng ida peserepe’ apan. Buka un da’ sio’ penaru me ida neng uma’ ja, mung re tai mepo ia. Nta re uba’ denga uma’ re jaet. Buka un da’ ala’ pun, atuk ngan bua’ la’a, ida tai matu me da’ temping ida ngan me du mung kuma’ ja buka kado’ uban ida ala’. Juko’ jaet dau du neng kelunan da’ ngelumpung udip sena-a’. Kise’ kelunan da’ ma’em ngan tutun ja baen dau du. Juko’ re tai ngelumpung. Nta re uba’ ke matu me du.
Dalem ca uma’ mesti un ca kelunan ngkin ida mudip. Kelunan ja’ tisen janan udip, tiga sae’ neng du mung, ngan bio’ udip. Ia pe la’a cen kelunan da’ ngelayan ngkin du mudip atau Paren. Kelunan ja’ du uyan toa uma’ ke ngkin ida mudip kuma’ ja, uma’ ja lo’te mile’ toa’ uma’ me ida. Kelunan neng uma’ ja mesti ala’ dau ja’ toa me ida. Ia un kuasa neng uma’ ja naet kise’ da’ ti sala’ ngan pekatuk ida neng uma’ ja.
Buka ida neng uma’ ja un mung kuma’ ia lemuto ngkin ida petira’. Tai ta’up dalau pemado’ ngan mempam kena du uman mempam pe ia ngkin ida petira’ nuat. Dalau ja, ia pekatuk ida neng uma’ ja. Anak-anak, de manai, keri’it leto ngan leto mung. Ia un lemuto cuk ida neng uma’ ja ngebawa’ mudip baya’ adet. Ayen ti sala’ malap denga uma’ re jaet. Pekebawa’ mudip du sena-a’ singket uma’ te. Punan un denga tiga singket uma’ ngan kelunan lata’ neng uma’ ja ne uyan keti ngan mukum kelunan da. Buka re supe’ uyan keti ja, kelunan lata’ cen uma’ du ngan abe’ ketua’ kampung ne ida nepai.
Buka sakai nai nanta’ uma’ la’a, ka’ anun toa uma’ te tai du ngkin ida. Ia un mencam ke urus sakai neng uma’. Buka sakai da kado’, ia cuk pe palai tai ngan du da’ ca. Ja buka sakai da pese’ neng amin e. To’a uma’ ja makan sakai buka sakai cen co’ nai nanta’ uma’. Buka du petira’ la’a, ka’ useh toa uma’ te du ti. Meka pe buka du kanjet ngan rameh-rameh da’ ca. Un palai uma’ tai pegayeng re me toa uma’ re singket uman. Tapi un palai uma’ nta pe ida tai pegayeng me toa uma’. Ji baya’ dau pengelo’ re neng uma’ ja.
Singket lubang amin te la’a un toa amin. Ngelayan ja’ toa re neng amin ja ne laki ja’ bio’ udip me ida neng amin ja. Tradisi ilu Badeng, dalem ca amin un kado’ pemanak. Uban ilu
Badeng nta le uban beka’ tai nengen kamin buka lepa kahwin. Tai ne anak lepa kado’ ngan lata’ sukat kise’ ke nganan, ja ne tai ca pemanak re nengen kamin. Ba’en dau du, kelunan da’ kado’ kamin, kise’ da tiga adet neng pengamin re ja.
Dalau Badeng mduip ka’ Alo Pengian un palai neng amin re tai abe’ lema (5) ngan lebih pemanak neng ca amin. Juko’ Pelampong Tasek un senteng ala’ padai mibu, ca ibu ingen padai dalau ja. Kado’ re neng amin ja. Pit pe la’a kua sanget pegayeng. To’a neng singket amin te un kuasa pekatuk ngan jaga’ ida neng amin re. Singket pemanak re la’a, amai ngan we’ ja’ patek ke pekatuk anak re. Ngelayan e, amai ngan we’ re pekatuk da’ anak dalau re pekua’ uman. Ida uman selimpu neng ca daya. Dalau ja ne amai ngan we’ re pekatuk da’ anak. Anak da’ awen, kadang-kadang pe ida nta cuk ia uman ca liwai e. Ngelayan katuk ida ti, cuk anak laki re sanget mesi, mepo toa pegayeng ngan anak leto sanget nyikep, nganan, mana, ngojau ngan pobo ida dalem amin re. Ayen awen ngan pepi’a ngan du.
Dalem masyarakat Badeng udip sena-a’, da’ du ala’ dau isu dalem lepo’, ida ne kelunan da’ makang. Kelunan da’ makang dalem lepo’, du baya’ dau isu re. Uban sua’ re makang pepatai ngan ayau ngan ala’ kado’ ulu, ja tuman du na’ kelunan ja peniga lepo’ atau ja’ kua’ ngan ketua kampung udip baya’ ne. Cen ja tading du na’ kelunan ja Paren. Udip sena-a’ nta Badeng un ketua kampung. Dalem lepo’ ida un peniga lepo’ tua’ le. Peniga dalem lepo’ ida ne laki akang atau laki ayau lepo’. Un pe toa lepo’. To’a lepo’ bukan e uban ca usa tapi senteng pe ida kado’. To’a lepo’, ida ne kelunan lata’ da’ mencam ngkin lepo’ mudip baya’ adet ja’ tiga. Tiga dau isu re neng kelunan ngan ida baya’ dau isu re. Lepo’ pe la’a un baya’ dau isu kelunan da. To’a lepo’ di da’ kua’ ngan ketua kampung udip baya’ ne. Ngelayan e da’ toa lepo’ cen kelunan Paren.
Un kado’ naen nai aren neng kelunan. Aren ja’ ading nai cen tepun. Kelunan da’ Paren, balo’ uban re Paren cen tepun. Meka dau du neng palai kelunan. Un ca naen Paren nai neng palai kelunan uban bali nujo’ ida. Bali na’ kuasa me kelunan di cuk ida ngkin du mudip neng janan ja’ tiga. Palai tai Paren la’a uban re lemuto sukat mudip. Kado’ kelunan ida mepo cen uban tiga sae’ re neng kelunan. Tiga adet re neng amin re ngan un sukup mung kise’ ompat ngan penenup neng amin re. Tiga adet ngan tiga isu re. Ida baya’ pe kise’ isu re. Ja pe tading tai lepo’ pakai palai kelunan di. Ja ketai re Paren uban lepo’ un tebelum neng ida.
Ca terana’ kise’ kelunan Paren kaeng lepo’, beng kelunan Paren tua’ le un ba’ anak un aban bak ngan sip Lenjau. Pamen kelunan Paren pe ida ngalung. Un pe palai ngalung tapeh re. Ngelayan e beng amin Toa Oma’ (Ketua kampung) tua’ le du ngalung. Mung Kenyah Badeng da’ un ka’ daleh Belaga, beng ca tua’ un amin kalong. Amin Jawa Bilong ja’ ketua Kampung Badeng Long Musang. Amin ja uban lepo’ ngalung dalau Badeng un mung ka’ Long Musang ading re. Naki odai oman 2008, amin ja ida ngemading kalung kidi ngan ida cen long Musang tengen ne ngalung e.
Adet le dalem lepo’, abo ne lepo’ nujo’ ca ke man palan uman me ilu lepo’, uko’ takut ca Tuen re du neng ja. Nta lepo’ uban bio’ dau neng ia. Takut du ia uban bio’ sebali e. Mung lepo’ un tunuk kimet neng ia.
Meka pe neng kelunan Lata’ mesti le tunuk dau neng ida. Abo ne bio’ udip ca kelunan, kira tisen adet ne kelunan ja. Juko’ sa’eh le kelunan da’ bio’ udip uban re tisen adet udip baen dau du. Uban da’ Lata’, ida ne da’ petutun udip tepun le cen sena-a, juko’ re tisen adet. Cen ja ne du un hormat kelunan Lata’. Du uyan toa le lepo’ ne la’a, ja ne ngkang adet le lepo’ ne.
Udip Badeng sena-a’, nta uban ca usa tua’ ja’ man kuasa dalem lepo’. Tapi kuasa ja’ un ka’ lepo’, ia ne adet cen tepun. Adet lepo’ ja pe un petitai ngan bali da’ ida ngelan. Adet lepo’ ja ne jadi undang-undang Badeng mudip. Adet lepo’ ja ia un sebali. Buka un kelunan ja’ makang nyepo-o’ adet lepo’, kelunan ja ke sio’ obo e uban bali ja’ ida ngelan mi’a kia atau lepo’ ke sio’ jaet e. Ilu ala’ kata’, adet bada’ nta senteng sumpah. Buka un kelunan tai sumpah, masa’ pe kelunan da’ tai sumpah da sio’ sakit atau matai. Anak ngan su re pe sio’ jaet. Buka ida nta sio’ la’it sumpah ja, lepo’ pe sio’ e. Lepo’ sio sakit layu. Kado’ penguat lepo’ matai ngan peniga le dalem lepo’ ne.
Cen uban kise’ kenai sepule’ adet neng ilu kelunan buka le nyebareng e tai du dalem lepo’ un jaga’ ayen bua’ un kelunan tai nyebarang adet. Mung kelunan dalem lepo’ mesti baya’ adet le dalem lepo’. Kelunan da’ pasat undang-undang ke jaga’ adet lepo’’, ja ne ketua kampung, mung ketua uma’ ngan mung kelunan lata’ dalem lepo’. Ida ne mukum kelunan da’ nyebareng adet lepo’. Ida pe ngebawa’ ngkin du mudip.
Nta un ca kelunan atau ca usa ja’ man kuasa dalem lepo’. Sedang ia ja’ toa lepo’ nta senteng ti iu ja’ ia uba’ atau teka’ kimet e tengen. Mesti e ala’ dau kimet lepo’ mung ading. Terutama e, kimet toa uma’ ngan kelunan lata’. Ia ja’ mao’ toa lepo’, bio’ te dau e neng lepo’. Da’ pasat adet ngan ukum dalem lepo’, ida ne toa lepo’, toa uma’, pegawa’ lepo’ ngan mung kelunan lata’ dalem lepo’. Ja’ toa adet le dalem lepo’ ia ne Laki Malan Uman.
Laki Malan Uman, nta un tetap majan e. Singket uman du pesaliu Laki Malan Uman. Tapi buka tiga teka’ ca usa pampin palan, senteng pe du pakai ia poto. Laki Malan Uman ia ngkin ilu lepo’ baya’ adet ja’ tekep kuko’ le mudip. Bali dayung nai mesun neng kelunan ji atau da’ ca da’ un bali dayung. Nai bada’ adet ja’ ilu tekep paliu ngan baya’. Peniga le dalem lepo’ atau laki ayau lepo’ ida ne julung buka ayau nai. Iu-iu da’ ngkin du bisau kise’ dalem lepo’, ida ne ading nuyen. Dalem lepo’, nta beng peniga le lepo’ tua’ le je’ nobo ngan jaga’ lepo’, tapi mung laki dalem lepo’.
Ji bada’ kumin kise’ layan Badeng man lepo’.
Toa Lepo’
↓
Peniga Lepo’,Laki Ayau Lepo
↓
Mung Laki dalem Lepo’
Mung Toa Uma’
↓
Pegawa’ Lepo’
↓
Kelunan lata’ dalem lepo’
Laki Malan Uman
↓
Laki da’ un bali Dayung
Udip Kenyah Badeng sena-a’, nta beng laki tua’ ja’ un denga dau makang ngan tai ngayau. Tapi un pe leto tai ngayau. Makang ale’ leto udip sena-a’. Kado dau leto ala’ ulu ayau sena-a’. Tapi ca leto balu ja’ ilu gera’ ale’ teka’ ngening dau. Un leto balu ja uba’ ke mamat udip. Dalau mamat udip, mesti un ulu ayau ida ke mamat. Dalau ja tai ne leto balu ja ngayau tengen. Leto balu ja tai abe’ lepo’ ayau penco mabang nai du nao’. Dalau ja ia tai dalem ca lepubung. Mabang nai du ala’ padai. Tapi nta du nai. Majan dau leto balu ja ngena. Nta pe du nai. Pabe’ ia tai lelat ngan la’u. Penco e ala’ lipun du neng lepubung ja ia ngkin ule’. Lipun ja ne dau ia ngkin du mamat. Lepo’ pe baya’ ia mamat lipun ja. Uban e makang tai nelasek lepubung ayau.
